Những năm gần đây, thế giới bị chi phối bởi những tập đoàn công nghệ lớn toàn cầu (Big Tech), chủ yếu đến từ Hoa Kỳ và Trung Quốc. Sự tập trung quyền lực công nghệ vào một số quốc gia đã làm dấy lên mối lo ngại sâu sắc ở các nước khác: Phụ thuộc vào AI ngoại quốc đồng nghĩa với phụ thuộc về công nghệ, kéo theo rủi ro kinh tế, văn hóa và an ninh. Nhận thức này đã khởi phát một cuộc chạy đua mới trên toàn cầu - Cuộc đua giành lấy AI có chủ quyền. Khái niệm này đề cập đến tuyên bố về độc lập kỹ thuật số, nhằm đảm bảo tương lai của một quốc gia không bị định đoạt bởi thuật toán do quốc gia khác kiểm soát.

Về AI có chủ quyền

Chủ quyền (sovereignty) là khái niệm chỉ quyền tối cao và tuyệt đối của một quốc gia (tổ chức, chủ thể) trong phạm vi lãnh thổ (hoặc lĩnh vực) thuộc thẩm quyền của mình, không chịu sự chi phối hay can thiệp từ bất kỳ thế lực nào bên ngoài. Trong bối cảnh công nghệ số hiện nay, khái niệm “chủ quyền” đã có những biểu hiện mới bao gồm “chủ quyền dữ liệu”, “chủ quyền kỹ thuật số”, “chủ quyền không gian mạng”.…

Định nghĩa về AI có chủ quyền rất đa dạng, chẳng hạn như: “khả năng của một quốc gia trong việc tạo ra AI bằng cách sử dụng cơ sở hạ tầng, dữ liệu, lực lượng lao động và mạng lưới kinh doanh của riêng mình”; “khả năng của một quốc gia trong việc xử lý và sử dụng dữ liệu của riêng mình để xây dựng AI trong nước, thay vì dựa vào các thực thể bên ngoài”; “khẳng định rằng việc phát triển, triển khai và quản lý các công nghệ AI phải phù hợp với luật pháp và ưu tiên của quốc gia”; và “khả năng của một quốc gia nhất định trong việc hiểu, tập hợp và phát triển các hệ thống AI, đồng thời vẫn duy trì quyền kiểm soát, quyền chủ động và cuối cùng là quyền tự quyết đối với các hệ thống đó”.

Tuy chưa đó định nghĩa thống nhất, nhưng chúng ta có thể phân tích một số đặc trưng về AI có chủ quyền:

Một là, độc lập và có thể kiểm soát: Có nghĩa là các hệ thống AI quan trọng không phụ thuộc vào các nhà cung cấp nước ngoài và có thể đảm bảo hoạt động liên tục trong môi trường khắc nghiệt.

Hai là, thích ứng địa phương: Ngôn ngữ và giá trị địa phương của quốc gia được tích hợp vào thiết kế mô hình và dữ liệu đào tạo, đảm bảo các quyết định của hệ thống AI phản ánh các chuẩn mực xã hội và văn hóa địa phương.

Ba là, an toàn, minh bạch: AI có chủ quyền nhấn mạnh bảo mật dữ liệu và bảo mật mạng, vì các hệ thống AI và dữ liệu nhạy cảm có thể được triển khai trong nước, tránh rò rỉ ra nước ngoài hoặc đến các nền tảng của công ty nước ngoài để xử lý, do đó giảm thiểu nguy cơ rò rỉ dữ liệu. Hơn nữa, AI có chủ quyền có xu hướng sử dụng các đánh giá có thể diễn giải thay vì đánh giá mô hình “hộp đen”, đảm bảo cơ chế ra quyết định của mô hình minh bạch và có thể kiểm toán, tạo thuận lợi cho việc xác định và khắc phục các sai lệch hoặc lỗ hổng tiềm ẩn trong AI.

Bốn là, định hướng “sứ mệnh quốc gia”: Việc phát triển AI có chủ quyền phục vụ các mục tiêu chiến lược quốc gia, trong đó ưu tiên nâng cao năng lực quốc phòng, an ninh, khả năng cạnh tranh của các ngành công nghiệp chủ chốt và hiệu quả của các dịch vụ công.

Vai trò của AI có chủ quyền với an ninh quốc gia và phát triển kinh tế

An ninh quốc gia

AI ngày càng trở thành nhân tố trọng yếu trong trong lĩnh vực quốc phòng và an ninh. Ngay từ năm 2017, Tổng thống Nga Vladimir Putin từng cảnh báo: “Ai làm chủ AI sẽ thống trị thế giới”. Nhận định này phản ánh vị thế chiến lược của AI, nó sẽ tác động sâu sắc đến quân sự, tình báo và bối cảnh địa chính trị, trở thành một trong những công nghệ cốt lõi quyết định kết quả của cạnh tranh quốc tế. Các quốc gia có năng lực AI có chủ quyền có thể là những quốc gia đi đầu trong triển khai vũ khí thông minh và hệ thống tác chiến không người lái, đồng thời có thể phân tích nhanh hơn khối lượng dữ liệu khổng lồ và đưa ra dự đoán chính xác về tình báo, từ đó giành được lợi thế chiến lược. Trái lại, các quốc gia thiếu năng lực AI độc lập có nguy cơ gặp bất lợi về an ninh trong các cuộc cạnh tranh và xung đột tương lai.

Phát triển kinh tế

Ở cấp độ kinh tế, AI có chủ quyền được coi là động lực của nền kinh tế đổi mới sáng tạo và thúc đẩy năng lực cạnh tranh quốc gia. Công nghệ AI cải thiện đáng kể hiệu quả sản xuất, tạo ra các ngành công nghiệp và mô hình kinh doanh mới, từ đó thúc đẩy tăng trưởng GDP và phát triển công nghiệp. Nếu một quốc gia có thể làm chủ các công nghệ AI cốt lõi và áp dụng rộng rãi trong các ngành, quốc gia đó có thể nắm được lợi thế sáng tạo và gặt hái những lợi ích kinh tế to lớn.

Nghiên cứu của PwC dự báo đến năm 2030, AI sẽ làm tăng GDP toàn cầu thêm 14% (tương đương với sản lượng tăng thêm 15,7 nghìn tỷ USD). Điều này cho thấy công nghệ AI có tiềm năng mang lại tăng trưởng kinh tế vượt bậc cho các quốc gia đầu tiên áp dụng công nghệ này. Theo quan điểm cạnh tranh công nghiệp, AI đang trở thành một cơ sở hạ tầng mới và là nguồn tạo ra giá trị cho các ngành công nghiệp truyền thống. Nếu không có năng lực AI độc lập, các doanh nghiệp của một quốc gia có thể phải phụ thuộc vào các nền tảng và dịch vụ AI do các quốc gia khác cung cấp, không chỉ mất lợi nhuận vào tay các tập đoàn đa quốc gia mà còn chịu sự kiểm soát. Như vậy, AI có chủ quyền là một bảo đảm quan trọng cho quyền tự chủ kinh tế quốc gia (an ninh kinh tế), nó không chỉ thúc đẩy sự phát triển chất lượng cao của đất nước mà còn tránh bị gạt ra ngoài lề trong các ngành công nghiệp mới nổi.

AI có chủ quyền và các công ty AI đa quốc gia

Sự trỗi dậy của AI có chủ quyền chắc chắn sẽ tác động đến lợi ích của các tập đoàn công nghệ đa quốc gia, hình thành bối cảnh cả cạnh tranh và hợp tác. Sự cạnh tranh thể hiện ở việc các nước không muốn nhượng lại cơ sở hạ tầng AI quan trọng cho các công ty nước ngoài. Châu Âu là một ví dụ tiêu biểu, vốn từ lâu phụ thuộc vào điện toán đám mây và dịch vụ AI từ các công ty Hoa Kỳ, đã đề xuất thiết lập “đám mây có chủ quyền” và nền tảng AI của riêng mình, khuyến khích các công ty trong nước phát triển các giải pháp thay thế. Trong khi đó, Pháp đã tạm thời cấm khu vực công sử dụng dịch vụ đám mây Microsoft Office 365 do lo ngại về chủ quyền dữ liệu. Một số tập đoàn đa quốc gia cũng chịu áp lực, đơn cử như ChatGPT của OpenAI đã bị cấm tạm thời ở Italia và phải chịu các cuộc điều tra về tuân thủ ở các quốc gia khác.

Mặt khác, để đáp ứng nhu cầu về về chủ quyền quốc gia, Microsoft, Amazon và các công ty khác đã thiết lập các trung tâm dữ liệu cục bộ tại châu Âu, cam kết lưu trữ dữ liệu người dùng trong phạm vi châu Âu để đáp ứng nhu cầu về chủ quyền số của EU. OpenAI đang tìm hiểu khả năng hợp tác với một số quốc gia ở Trung Đông và châu Âu để xây dựng phiên bản địa phương, thể hiện sự sẵn sàng nhượng bộ công nghệ để đổi lấy quyền tiếp cận thị trường. Nhiều công ty công nghệ đang bắt đầu cung cấp các giải pháp “triển khai riêng tư”, cho phép khách hàng vận hành hệ thống AI trên các máy chủ cục bộ tại quốc gia của họ, ngăn chặn rò rỉ dữ liệu. Đây thực chất là một sự thỏa hiệp và hợp tác với nhu cầu về AI có chủ quyền.

Hơn nữa, ở cấp độ cơ bản, chẳng hạn như chip tiên tiến, các quốc gia và công ty thể hiện mối quan hệ vừa là đối tác, vừa là đối thủ. Ví dụ, NVIDIA ủng hộ chính sách kiểm soát xuất khẩu của Chính phủ Hoa Kỳ và ngừng cung cấp chip AI tiên tiến nhất của mình cho Trung Quốc. Tuy nhiên, họ cũng duy trì lợi ích thương mại của mình bằng cách cung cấp chip dưới mức cao cấp cho thị trường Trung Quốc. Hơn nữa, khi nói đến việc thiết lập tiêu chuẩn quốc tế, các chính phủ thường định hướng cho các công ty trong nước tham gia vào cuộc cạnh tranh tiêu chuẩn. Điển hình như trường hợp Trung Quốc ủng hộ vai trò của Huawei trong các tiêu chuẩn 5G và AI. Điều này chứng tỏ rằng trong kỷ nguyên AI có chủ quyền, các công ty không chỉ là “những người chơi trên thị trường” mà còn là những con bài quan trọng trong cạnh tranh quốc gia.

Một số vấn đề toàn cầu có thể thúc đẩy hợp tác giữa các quốc gia và các công ty AI. Ví dụ, các ứng dụng AI trong các lĩnh vực như biến đổi khí hậu, y tế công cộng yêu cầu dữ liệu và hỗ trợ mô hình xuyên biên giới, các quốc gia và công ty có thể chia sẻ kết quả AI trong các lĩnh vực ít nhạy cảm này. Hơn nữa, quản trị rủi ro AI đòi hỏi nỗ lực toàn cầu, các công ty công nghệ cũng tham gia vào việc phát triển các chuẩn mực. Có thể thấy rằng các mối quan hệ quốc tế trong tương lai xung quanh AI có cả sự đối đầu cạnh tranh và sự phối hợp hợp tác. AI có chủ quyền không có nghĩa là cô lập hoàn toàn về mặt công nghệ.

AI có chủ quyền trong cạnh tranh công nghệ toàn cầu

AI ngày nay không chỉ là công cụ kỹ thuật, mà là chiến trường chiến lược. Năm 2021, Ủy ban An ninh Quốc gia về AI của Hoa Kỳ (NSCAI) đã đưa ra khẳng định: “Chúng ta phải giành chiến thắng trong cuộc cạnh tranh AI ngày càng khốc liệt này với Trung Quốc”. Điều này phản ánh cạnh tranh AI đã trở thành trọng tâm chiến lược quốc gia, góp phần quyết định cấu trúc quyền lực toàn cầu trong tương lai. Trong cuộc cạnh tranh toàn cầu này, AI có chủ quyền đóng một vai trò then chốt.

Các quốc gia nhận ra rằng chỉ bằng cách làm chủ năng lực AI độc lập và có thể kiểm soát, họ mới có thể duy trì vị thế trong cạnh tranh quốc tế, không chỉ liên quan đến vị thế dẫn đầu về công nghệ mà còn là cuộc đấu tranh giành quyền diễn ngôn và thẩm quyền thiết lập tiêu chuẩn. Bất kỳ công nghệ AI nào được áp dụng rộng rãi sẽ có cơ hội thống trị các tiêu chuẩn và quy định liên quan, từ đó đạt được lợi thế lâu dài. Do đó, AI có chủ quyền là một lợi thế then chốt và là chiến trường quan trọng cho các quốc gia trong cuộc đua AI, nó vừa phản ánh sức mạnh công nghệ vừa thể hiện ý chí quốc gia. Có thể dự đoán rằng cạnh tranh quốc tế về AI có chủ quyền ở một mức độ nào đó, sẽ quyết định bối cảnh công nghệ và kinh tế toàn cầu thế kỷ 21.

Còn tiếp!