KHI KHÔNG GIAN MẠNG KHÔNG CÒN LÀ “SÂN CHƠI CỦA GIỚI TRẺ”

Trong vài năm trở lại đây, tỷ lệ người cao tuổi Việt Nam sử dụng Internet tăng mạnh. Nhiều người cao tuổi đã biết xem YouTube, sử dụng Zalo, Facebook để gọi video cho con cháu hoặc tham gia các nhóm cộng đồng, tôn giáo, sức khỏe… Internet giúp họ bớt cô đơn, cập nhật tin tức nhanh hơn và cảm thấy mình vẫn đang bắt kịp thời đại. Nhưng chính sự thân thiện và dễ tiếp cận của mạng xã hội lại khiến người cao tuổi dễ tin, dễ chia sẻ và dễ bị thao túng.

Không ít trường hợp người cao tuổi bị lừa đảo chuyển tiền vì tin vào “bạn ảo” hoặc “nhân viên ngân hàng giả”. Có người bị dụ nhấn vào đường link độc hại, cài phần mềm giả mạo rồi mất trắng tài khoản. Cũng có những người vì thương con cháu mà chia sẻ lại các tin tức sai lệch, những bài viết mang tính kích động mà không hề biết mình đang vô tình góp phần lan truyền thông tin xấu độc. Những vụ việc đó cho thấy người cao tuổi đang là những người sử dụng Internet rất nhiều và thường xuyên và họ đang thiếu những kỹ năng cần thiết để nhận diện rủi ro số – thứ mà thế hệ trẻ chúng ta được tiếp xúc hằng ngày.

Đây là một thực tế đáng lưu tâm vì với họ, mạng xã hội là nơi giao lưu, kết nối, còn với kẻ xấu, đó lại là mảnh đất dễ khai thác lòng tin. Vì vậy, thay vì chỉ cảnh báo chung chung, chúng ta cần một phương pháp hướng dẫn gần gũi, kiên nhẫn và thiết thực để cha mẹ, ông bà của chúng ta hiểu được cơ chế của lừa đảo và sự nguy hiểm của không gian mạng nếu không biết tự bảo vệ mình.

CÁCH HƯỚNG DẪN NGƯỜI CAO TUỔI KỸ NĂNG AN TOÀN THÔNG TIN

Việc trang bị kỹ năng an toàn thông tin cho người cao tuổi cần được thực hiện có phương pháp, dựa trên sự hiểu biết về tâm lý, khả năng tiếp nhận và thói quen sử dụng công nghệ của họ. Trước hết, cần xác định rằng phần lớn người cao tuổi không quen với các khái niệm trừu tượng hay thuật ngữ kỹ thuật, nên việc truyền đạt kiến thức phải được giản lược, dễ hiểu và gắn với hành động cụ thể. Mục tiêu không phải để họ hiểu hết các khái niệm như “phishing”, “malware” hay “deepfake”, mà để họ nhận biết được dấu hiệu nguy hiểm và phản ứng đúng cách khi gặp tình huống đáng ngờ.

Vì thế, hãy bắt đầu bằng những tình huống thực tế: “Nếu có ai gọi điện bảo con bị tai nạn và yêu cầu chuyển tiền, mẹ nên làm gì?”, “Nếu có đường link trúng thưởng gửi đến, bố có nên nhấn không?”. Những ví dụ gần gũi sẽ khiến họ nhớ lâu hơn là việc đưa ra những thông tin quá học thuật, khô khan hoặc xa rời cuộc sống hàng ngày. Hãy nói bằng ngôn ngữ của họ – đơn giản, dễ hiểu, đi thẳng vào hành động nên làm và không nên làm. Thay vì nói “đừng click vào link lạ”, hãy giải thích rằng “đường link đó có thể khiến người khác lấy mất tiền trong tài khoản”. Khi hiểu được hậu quả cụ thể, người cao tuổi sẽ có động lực ghi nhớ và thay đổi hành vi, từ đó hình thành thói quen cảnh giác tự nhiên trong quá trình sử dụng mạng.

Một cách tiếp cận hiệu quả khác là xây dựng bộ tình huống điển hình, những kịch bản mô phỏng các hình thức lừa đảo phổ biến trên mạng, như cuộc gọi giả mạo, tin nhắn trúng thưởng, hay liên kết lạ yêu cầu đăng nhập. Khi hướng dẫn chúng ta nên giải thích từng bước: vì sao hành vi đó nguy hiểm, dấu hiệu nhận biết là gì và cách xử lý an toàn ra sao. Việc lặp lại các tình huống dưới dạng thực hành giúp hình thành phản xạ tự nhiên, từ đó nâng cao khả năng tự phòng vệ của người lớn tuổi khi sử dụng thiết bị số.

Bên cạnh đó, người cao tuổi cần được rèn luyện thói quen xác minh thông tin. Đây là yếu tố cốt lõi để ngăn ngừa tin giả và các thao túng truyền thông. Khi tiếp nhận một nội dung bất kỳ trên mạng, họ cần được hướng dẫn quy trình ba bước cơ bản: (1) kiểm tra nguồn phát - xem trang đăng tải có uy tín hay không; (2) kiểm tra nội dung - xem bài viết có ngôn từ kích động, thiếu dẫn chứng hay sai lỗi chính tả; và (3) kiểm tra chéo - đối chiếu với báo chí chính thống hoặc hỏi ý kiến người tin cậy. Việc biến ba bước này thành thói quen hằng ngày sẽ giúp người cao tuổi dần hình thành khả năng sàng lọc thông tin chủ động.

Ngoài ra, kỹ năng kỹ thuật cơ bản như bảo mật thiết bị cá nhân cũng cần được chú trọng. Người trẻ nên trực tiếp hỗ trợ cha mẹ, ông bà trong việc cài đặt xác thực hai yếu tố, sử dụng mật khẩu mạnh, khóa thiết bị bằng sinh trắc học và thường xuyên cập nhật hệ điều hành. Quan trọng hơn, phải giúp họ hiểu ý nghĩa của từng biện pháp này, đó không phải là thao tác rườm rà, mà là tấm chắn bảo vệ dữ liệu và tài sản cá nhân khỏi các mối đe dọa số. Khi hiểu rõ lý do, họ sẽ chủ động hơn trong việc tuân thủ và duy trì các thói quen an toàn.

Cuối cùng, cần hướng dẫn cho người cao tuổi thái độ cảnh giác có kiểm soát. Nghĩa là không hoang mang trước mọi thông tin, nhưng cũng không quá tin tưởng vào những gì xuất hiện trên mạng, tức là không tin ngay vào bất kỳ nội dung nào trên mạng chỉ vì “ai đó nói”, “nhóm đó chia sẻ”. Hãy kể cho họ nghe những vụ lừa đảo điển hình như mạo danh công an, lừa trúng thưởng, kêu gọi đầu tư… để họ nhận ra mô-típ chung của các chiêu trò này. Việc kể lại theo kiểu câu chuyện đời thường sẽ khiến họ dễ hình dung hơn là những cảnh báo khô cứng. Người cao tuổi thường có trí nhớ tốt với các chi tiết cảm xúc, vì vậy, nếu chúng ta khiến họ “cảm nhận” được nguy cơ, họ sẽ nhớ và tự phòng tránh.

XÂY DỰNG “VĂN HÓA AN TOÀN SỐ” TRONG MỖI GIA ĐÌNH

An toàn thông tin cho người cao tuổi không thể chỉ dừng ở mức cá nhân, mà cần trở thành một phần của văn hóa gia đình trong kỷ nguyên số. Văn hóa này được hiểu là hệ thống những thói quen, quy tắc và nhận thức chung của các thành viên về việc bảo vệ dữ liệu cá nhân, ứng xử có trách nhiệm và hỗ trợ lẫn nhau trên không gian mạng.

Để xây dựng văn hóa an toàn số, trước hết, mỗi gia đình cần thiết lập nguyên tắc sử dụng công nghệ thống nhất. Chẳng hạn, không chia sẻ mã OTP, thông tin tài khoản, hình ảnh giấy tờ tùy thân qua các nền tảng không bảo mật; không mở đường link lạ, không tải ứng dụng không rõ nguồn gốc; chỉ nhận thông tin từ các trang chính thống. Các nguyên tắc này nên được nhắc lại định kỳ và lồng ghép trong sinh hoạt gia đình, giúp hình thành “bộ quy tắc ngầm” mà mọi người đều ghi nhớ.

Bên cạnh đó, người trẻ có thể chủ động đóng vai trò “hướng dẫn viên số” cho người lớn tuổi. Việc dành thời gian định kỳ, chẳng hạn mỗi tuần hoặc mỗi tháng để cùng cha mẹ, ông bà cập nhật những thủ đoạn lừa đảo mới, học thêm tính năng bảo mật mới hoặc kiểm tra lại cài đặt an toàn là rất cần thiết. Quá trình này vừa củng cố kỹ năng, vừa tạo cơ hội gắn kết giữa các thế hệ trong cùng một môi trường số.

Một yếu tố quan trọng khác là xây dựng nhận thức cộng đồng. Người cao tuổi cần hiểu rằng việc họ bảo vệ thông tin cá nhân không chỉ vì bản thân, mà còn vì người thân và xã hội. Một tài khoản bị chiếm quyền kiểm soát có thể trở thành công cụ để tấn công, lừa đảo bạn bè, người quen; một tin giả được chia sẻ có thể gây hiểu lầm, mất ổn định trong xã hội. Khi nhận thức được mối liên hệ giữa hành vi cá nhân và hậu quả cộng đồng, họ sẽ có trách nhiệm hơn trong việc tuân thủ các nguyên tắc an toàn mạng.

Cuối cùng, văn hóa an toàn số trong gia đình phải được nuôi dưỡng bằng sự kiên nhẫn và đồng hành lâu dài. Việc nhắc nhở, hướng dẫn người lớn tuổi cần được thực hiện nhẹ nhàng, tránh áp đặt hay chê trách. Sự tôn trọng và đồng cảm sẽ giúp họ cảm thấy mình không bị tụt hậu, từ đó chủ động học hỏi và hợp tác hơn. Khi mỗi gia đình trở thành một “pháo đài nhỏ” về an toàn thông tin, toàn xã hội sẽ dần hình thành nền tảng vững chắc cho một môi trường mạng lành mạnh, an toàn và nhân văn.

KẾT LUẬN

Hướng dẫn cha mẹ, ông bà cách sử dụng mạng an toàn không chỉ là giúp họ phòng tránh trước rủi ro, mà còn là hành động lan tỏa yêu thương và trách nhiệm của mỗi người trẻ chúng ta trong kỷ nguyên số. Một kỷ nguyên vươn mình, một xã hội an toàn sẽ bắt đầu từ những gia đình có ý thức và có lẽ, món quà công nghệ ý nghĩa nhất dành cho ông bà và cha mẹ hôm nay không phải là chiếc điện thoại mới, mà là sự đồng hành của chúng ta trên hành trình làm chủ không gian mạng một cách an toàn, nhân văn và bền vững.

[Quý độc giả đón đọc Tạp chí An toàn thông tin số 5 (087) 2025 tại đây]